Edukacja obywatelska w praktyce. Stanowisko i postulaty

Rosnące znaczenie edukacji obywatelskiej

Od września 2025 roku we wszystkich polskich szkołach ponadpodstawowych młodzi ludzie uczą się edukacji obywatelskiej. To nowy przedmiot, który daje nadzieję na systemową zmianę sposobu kształcenia, tak by wiedza i umiejętności zdobywane w szkole były nie tylko głębokie, ale także użyteczne, możliwe do zastosowania w codziennym życiu. Bez praktycznych kompetencji obywatelskich nie będzie dobrze funkcjonującej demokracji ani odpowiedzialnych i skutecznie działających młodych obywatelek i obywateli. Tymczasem szkoły często wychowują raczej „sprytnych konsumentów” niż zaangażowanych, dobrze poinformowanych i świadomych swoich praw członków polskiego społeczeństwa.

Zgodnie z podstawą programową, głównym założeniem nowego przedmiotu jest przygotowanie uczennic i uczniów do świadomego zaangażowania obywatelskiego oraz budowanie poczucia przynależności do różnych wspólnot i wpływu na ich funkcjonowanie. Edukacja ma więc nie tylko wyposażyć młodych ludzi w solidną wiedzę o zasadach, wartościach i procedurach demokracji, sposobach funkcjonowania wspólnot społecznych, prawach człowieka czy wyzwaniach globalnych, ale także kształtować umiejętności przekrojowe, takie jak krytyczne i kreatywne myślenie, rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów oraz umiejętności społeczne i osobiste, w tym szacunek wobec innych, empatia czy solidarność.

Zainteresowanie sprawami publicznymi, ich rozumienie i zaangażowanie obywatelskie – wraz z poczuciem przynależności do różnych wspólnot – tworzą fundament postaw patriotycznych, które szkoła chce i może rozwijać. Chodzi tu o nowoczesny patriotyzm obywatelski, łączący emocjonalną więź z małą i dużą ojczyzną z otwartością na inne kultury i narody. Ta troska o dobro wspólnoty – lokalnej, regionalnej i narodowej – powinna się przejawiać nie tylko w szacunku dla tradycji czy symboli, ale przede wszystkim w codziennym konstruktywnym działaniu, indywidualnym i zbiorowym.

Postulaty SOS dla Edukacji

1. Uznanie roli organizacji społecznych w edukacji obywatelskiej – organizacje społeczne to naturalny partner szkół w realizacji celów i efektów uczenia się zapisanych w podstawie programowej edukacji obywatelskiej dla szkół ponadpodstawowych (a niedługo także dla szkół podstawowych).
2. Tworzenie i udostępnianie zasobów – organizacje posiadają bogate zasoby edukacyjne, które powinny być szeroko wykorzystywane w procesie nauczania.
3. Wsparcie nauczycieli – korzystanie z wiedzy i doświadczenia organizacji odciąża nauczycielki i nauczycieli oraz wzbogaca proces dydaktyczny o nowe, sprawdzone sposoby pracy.
4. Praktyczne działania – kooperacja z NGO ułatwia realizację praktycznego wymiaru przedmiotu, w tym wiedzy, kompetencji i sprawczości, między innymi poprzez wsparcie uczniowskich działań obywatelskich i projektów edukacyjnych.
5. Systemowe wsparcie współpracy – szkoły powinny mieć możliwość zapraszania organizacji do prowadzenia zajęć na konkretne tematy.

Organizacje społeczne naturalnym sojusznikiem szkół i nauczycieli

SOS dla Edukacji od początku swojej działalności promuje i wspiera zaangażowanie organizacji społecznych w proces nauczania i szerzej – w życie szkoły i lokalnych społeczności. Protestowaliśmy przeciwko próbom blokowania współpracy szkół z organizacjami społecznymi, prowadząc w latach 2022-2023 kampanię społeczną “Wolna szkoła”.

To zagadnienie było jednym z kluczowych punktów Obywatelskiego Paktu dla Edukacji z 2022 roku, który podpisało ponad 70 organizacji, a wsparły związki zawodowe i korporacje samorządowe, a także wszystkie prodemokratyczne partie polityczne. W opracowanej w 2023 r. Mapie drogowej dla edukacji zawarliśmy wiele rozwiązań dotyczących edukacji obywatelskiej, postulując między innymi zmianę nazwy “wiedza o społeczeństwie” na bardziej adekwatną, uwzględnienie w nauczaniu metod angażujących dzieci i młodych ludzi oraz dodanie praktycznego wymiaru zajęciom szkolnym (w tym poprzez projekty uczniowskie i inne działania wykraczające poza mury szkoły). Wiele z tych postulatów odnaleźć można w przyjętym przez władze oświatowe podejściu do edukacji obywatelskiej, zarówno w szkołach średnich, jak i w propozycji podstaw programowych do szkół podstawowych.

Organizacje społeczne prowadzą aktywność obywatelską w wielu obszarach, w tym w dziedzinie edukacji oraz ułatwiają angażowanie młodych ludzi we wprowadzanie pozytywnych zmian w szkołach, społecznościach lokalnych, Polsce, Europie i na świecie. Dysponują także zasobami eksperckimi, które rozwijają zainteresowanie młodych życiem publicznym oraz ułatwiają rozumienie złożonych często procesów i zjawisk politycznych i społecznych. A dodatkowo mogą pomóc przełamać szkolną rutyną, a przez kontakt z młodymi aktywistkami i aktywistami pomóc uczniom dostrzec atrakcyjność zaangażowania obywatelskiego.

Mogą więc stanowić mocne wsparcie merytoryczne dla nauczycielek i nauczycieli oraz być źródłem aktualnej i pogłębionej wiedzy na tematy, którymi interesują się uczniowie i uczennice. Stosują innowacyjne metody pracy z młodzieżą, szkolą nauczycieli, tworzą materiały dydaktyczne i organizują zajęcia edukacyjne w szkołach. Organizacje mogą więc zapewnić wsparcie w trzech obszarach:

• Źródło eksperckiej wiedzy – wiele organizacji to eksperci w obszarach takich jak: samorządność szkolna i lokalna, edukacja prawna i konstytucyjna, prawa człowieka, edukacja europejska, migracje, zmiany klimatyczne i inne globalne współzależności, dezinformacja, czy partycypacja społeczna.
• Inspiracja do działań obywatelskich – organizacje na co dzień działają w sferze publicznej i mogą otwierać drogę do obywatelskiego zaangażowania oraz wspierać uczniów w realizacji projektów edukacyjnych w ramach lekcji nowego przedmiotu i zajęć pozaszkolnych.
• Szkolenia dla nauczycieli i prowadzenie zajęć – wiele NGO oferuje programy szkoleniowe dla kadry nauczycielskiej, a niektóre także możliwość poprowadzenia zajęć, warsztatów, dyskusji oraz innych metod pozwalających osiągnąć cele kształcenia.

Polecamy zarówno współpracę z organizacjami ogólnopolskimi, jak i tymi działającymi bliżej szkoły, w społeczności lokalnej czy w regionie. Wiele z nich ma w celach statutowych wpisane działania edukacyjne, więc szkolna edukacja obywatelska jest staje się tu wspólnym polem i wspólną sprawą.

Zasoby i inicjatywy ngo – praktyczne narzędzie do wykorzystania w szkole

SOS dla Edukacji przygotowało mapę propozycji organizacji społecznych, oferujących wsparcie w nauczaniu (i uczeniu się) edukacji obywatelskiej. Opracowanie zawiera ofertę 57 organizacji z całej Polski, podzieloną na siedem działów podstawy programowej:

• Ja i społeczeństwo
• Szkoła jako wspólnota
• Społeczność lokalna i regionalna
• Demokracja i prawo
• Polska – władza, świat polityki i sfera publiczna
• Polska w Europie
• Świat globalnych zależności

Przedstawiamy tu opracowane przez każdą z organizacji materiały, w tym scenariusze zajęć, poradniki, teksty informacyjne, a także propozycje szkoleń dla nauczycieli i warsztatów dla młodzieży.

Nowa edukacja obywatelska – szansa na pokoleniową zmianę

Wprowadzenie edukacji obywatelskiej do polskich szkół to szansa na wychowanie nowego pokolenia – bardziej krytycznych, świadomych, zaangażowanych i odpowiedzialnych obywateli i obywatelek. kooperacja z organizacjami społecznymi nie jest tu opcją dodatkową, ale najlepszym rozwiązaniem, zwłaszcza iż wychowanie obywatelskie nie kończy się na lekcjach.

Zachęcamy szkoły do aktywnego poszukiwania partnerów wśród organizacji społecznych, organizacje – do otwartości na współpracę z placówkami edukacyjnymi, a władze oświatowe – ministerstwo edukacji i kuratoria oraz władze samorządowe – do systemowego wspierania tej współpracy. Wspólnie możemy stworzyć szkołę nowoczesną, demokratyczną, przyjazną uczniom i uczennicom – taką, do której chce się chodzić i która rzeczywiście przygotowuje do życia w skomplikowanym świecie XXI wieku.

Kontakt:
kontakt@sosdlaedukacji.pl

Będziemy aktualizować i rozwijać nasze opracowanie. o ile znacie Państwo organizacje tworzące materiały edukacyjne, prowadzące szkolenia, warsztaty lub inne działania w obszarze edukacji obywatelskiej, prosimy o kontakt.